نقش محیط و فرهنگ در شکل گیری آرامگاه های دوره اسلامی در حاشیه جنوبی دریای خزر*

یکی از بناهای آیینی و متبرکه در دوران اسلامی ایران آرامگاه افراد دارای کرامات الهی است که به دلیل قداست بعد از مساجد از اهمیت ویژه ای نزد مردم برخوردارند. حال آن که در حاشیه جنوبی دریای خزر به دلایل تاریخی ، جغرافیایی و فرهنگی تعداد این بناها بیشتر از سایر نقاط ایران است. بنابراین هدف از این پژوهش ابتدا شناخت ویژگی های معماری این گونه بناها و سپس مشخص کردن تفاوت و تشابهات آنها با در نظر گرفتن نقش محیط و فرهنگ در این خطّه است بنابراین پرسش این تحقیق به این صورت است که معماری آرامگاه های دوران اسلامی در حاشیه جنوبی دریای خزر دارای چه ویژگی هایی است و محیط و فرهنگ چه نقشی در شکل گیری آنها دارد ؟ در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی استفاده شده است . نمونه ها 127 مورد بوده که از بین آنها 16 مورد که نمایانگر نمونه های متداول است انتخاب گشته تا به توان ویژگی آنها را به جامعه آماری نسبت داد. این نمونه ها از نظر محوطه ، پلان و فضا ، کالبد و شکل بیرونی به همراه تزیینات ، مصالح و روش ساخت به روش مقایسه تطبیقی بررسی شده اند. نتیجه پژوهش نشان می دهد ، با اینکه استان های گیلان و مازندران در یک خطه قرار دارند اما با توجه به رواج بقاع نیمه بسته با دیوار مشبک چوبی و بقاع نیمه باز یا فاقد دیوار به دلیل باورهای مذهبی ، معیشت شیبانی و اقلیم در غرب گیلان ، بقاع ایوان دار با اتاق تدفین بسته در شهرهای نزدیک به شرق در غرب گیلان مانند شهر های رشت ، لشت نشاء و فومن و در شهرهای شرقی گیلان به دلیل آداب مذهبی و شرایط اقلیمی ، وجود بقاع چهار و هشت ضلعی گنبدی در بخش کوهستان جنوب غربی و شرقی گیلان یعنی بخش های رودبار ، عمارلو و دیلمان به دلیل شرایط جغرافیایی و همجواری با مناطق دیگر همانند قزوین و زنجان ، رواج آرامگاه های برجی در مازندران به دلیل عرف و باورهای مردم همچنین شرایط اقلیمی که البته در بخش غربی و شرقی این استان نیز تفاوت هایی وجود دارد ، همچنین نمونه های ایوان دار دوره قاجار در غرب و شرق مازندران ؛ معماری آرامگاه های دوره اسلامی در مناطق مختلف این دو استان تحت تاثیر عوامل محیطی مثل اقلیم و موقعیت جغرافیایی وعوامل فرهنگی همانند باورها و آداب مذهبی و عرف جامعه متفاوت هستند. * این مقاله برگرفته از رساله دکتری معماری آقای علی رحمتی زاده با عنوان نقش محیط و فرهنگ در شکل گیری بناهای آیینی و متبرکه در حاشیه دریای خزر با راهنمایی آقای دکتر حسین سلطان زاده و مشاوره آقایان دکتر ایرج اعتصام و دکتر سید مصطفی مختاباد امرئی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات نگارش شده است.